وقوع انقلاب های همزمان در کشورهای «عرب مسلمان» و فروپاشی نظام های حاکم بر این کشورها سؤالات فراوانی را در مورد علل، انگیزه، هویت، رویکرد و مقصد نهایی آنها به وجود آورده است و تحلیلگران سیاسی بر مبنای اطلاعات و یا علایق خود به تجزیه و تحلیل این «تحولات» پرداخته اند. در این میان پاسخ به چند سؤال ضروری به نظر می رسد:
1- کدام کلید واژه می تواند این تحولات را تعریف کند؟ اگر نگاهی به رژیم های تونس، مصر، بحرین، یمن و لیبی که بیش و زودتر از کشورهای دیگر این تحولات را تجربه کردند، بیاندازیم، درمی یابیم که آنان در وابستگی به غرب، فساد مالی، دیکتاتوری و حکومت های خودکامه، ناکارآمدی و ضدیت با دین و دینداران مشترک بوده اند و می توانیم بگوییم این تحولات به فروپاشی نظام هایی که به این صفات موصوفند منجر خواهد شد. البته با توجه به تفاوت کشورها و نظام های سیاسی و درجه اتصاف به عناصر پنج گانه سرعت تحولات و به نتیجه رسیدن آن تا اندازه ای متفاوت خواهد بود. اما از منظر دیگر موارد یاد شده با مقوله «عزت» ارتباط روشنی دارد و به عبارت دیگر در رژیم های یاد شده آنچه مردم را به خیابان کشانده از بین رفتن عزت و کرامت آنان در عرصه های خارجی و داخلی و نیز در حوزه های دینی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی بوده است این موارد همان مواردی است که به پیدایی «انقلاب اسلامی» در ایران منجر شده است. اولین حرکت رسمی حضرت امام(ره) در قامت «قائد مردم» مقابله با تصویب کاپیتولاسیون در مجلس ایران بود و در این ماجرا رساترین فریاد امام این بود که: «عزت ما را فروختند و پایکوبی کردند» و یا می فرمود: «من سینه خود را برای سرنیزه های شما آماده کرده ام ولی برای قبول زورگویی های شما هرگز.» پس «عزت» رمز اصلی انقلاب های ایران و کشورهای عرب شمال آفریقا و خاورمیانه عربی است. این «عزت خواهی» ارتباط کاملا روشن و مستقیمی با اسلام دارد. اولین جمله پیامبر اسلام در مواجهه با کفار این بود: «قولوا لااله الاالله تفلحوا» و نفرمود: «قولوا لااله الاالله تسلموا یا تؤمنوا. راز این موضوع مشخص است فلاح و رستگاری نتیجه ایمان و اسلام است. پس از باب چونکه صد آید نود هم پیش ماست پیامبر(ص) از نقطه انتهایی که «فلاح» (به معنای آزادی و کمال و به تعبیری «عزت») است، سخن گفتند. بنابر این پرواضح است که عزت محصول اسلام است و خداوند متعال در این مورد تحدی کرده و فرموده است: «ان العزه لله جمیعا هوالسمیع العلیم» (یونس 56) به این معنا عزت جز در سایه ایمان به خدا و عمل به تعالیم پیامبر تحقق نمی یابد.
2- تحولات کشورهای یاد شده تحت تاثیر کدام علت یا علل می باشد؟ هیچ تردیدی در این نیست که هر پدیده علوم انسانی- حتی در امور کاملا فردی- بدون سابقه و مقدمه نیست و امکان وقوع ندارد. تحولات در جامعه انسانی به هر میزان از دایره فردی خارج شده و طیف وسیعتری از انسانها را دربر بگیرد، از پیچیدگی بیشتری برخوردار بوده و در تحلیل آن باید سابقه و مقدمات بیشتری را مد نظر قرار داد. در ارتباط با تحولات انقلابی جهان عرب چند رخداد مهم و درس آموز وجود دارند که بدون هیچ تردیدی در این تحولات اثر جدی و تعیین کننده داشته اند. رخداد اول وقوع انقلاب «اسلامی» در ایران است که منجر به غلبه مردم بر پایگاه استراتژیک غرب و از میان برداشتن رژیمی خودکامه و مجهز به ارتشی نیرومند گردید؛ رخداد دوم مقاومت افغان ها درمقابل ارتش سرخ شوروی در فاصله سالهای 1357 تا 1366 بود. در این ماجرا مردمی با حداقل امکانات بر یک ابرقدرت بی رحم غلبه کردند؛ رخداد سوم مقاومت لبنان در فاصله سالهای 1361- زمان اشغال لبنان- تا 1385- جنگ 33روزه- و غلبه بر قدرت افسانه ای هوایی، دریایی و زمینی رژیم صهیونیستی بود؛ رخداد چهارم مقاومت حوثی های یمن در فاصله سالهای، 1382 تا 1388 علیه ائتلاف ضد اسلامی رژیم های یمن، عربستان، اردن و آمریکا بود. در این دوران حوثی ها با حداقل امکانات، شش بار با نظامیان ائتلاف مزبور درگیر شدند و در پایان بر سه استان صعده، عمران و حجه و 53 پایگاه نظامی رژیم سعودی در شمال یمن مسلط گردیدند و رخداد پنجم غلبه مردم عراق بر 300 هزار نیروی نظامی و امنیتی آمریکایی در فاصله سالهای 18 تا 98 بود که با هدف تسخیر طولانی مدت به عراق آمده بودند. مردم عراق در شرایط اشغال کشورشان و علیرغم وجود اختلافات مذهبی و قبیله ای توانستند دولت دلخواه و دمکراتیک خود را به وجود آورند و قانون اساسی مناسب خویش را - علیرغم مخالفت اشغالگران - به تصویب برسانند.
در واقع این پنج تحول عمده چند نکته را به اثبات رساند: اسلام و رهبری اسلامی می تواند مهمترین عامل «برانگیختگی» و «همبستگی» باشد، اسلام می تواند نظامی پاسخگو و کارآمد را به وجود بیاورد و در برابر مخالفت ها مقاومت کند و جبهه غرب قابل عبور است و غلبه بر آن دشوار نیست. این ها بصورت آئینه ای فرا روی مردم در خاورمیانه و آفریقا وجود دارد و از این رو رهبر معظم انقلاب، سیدحسن نصرالله، محمود احمدی نژاد و اسماعیل هنیه محبوب ترین شخصیت ها در نزد مردم این دو منطقه هستند. متاسفانه بعضی از تحلیلگران بدون توجه به این واقعیات و با تناقض گویی مدعی اند این رخدادها بطور دفعی به وجود آمده و صرفا از طریق اینترنت هدایت و رهبری شده اند!
3- آیا به آنچه در حال رخ دادن است می توان واژه «انقلاب» اطلاق کرد؟
آنچه در تعریف واژه انقلاب می آید «وقوع دگرگونی اساسی و سریع در ساختارها، هنجارها و ارزش های حاکم» است در این میان بعضی آن را الزاما توام با خشونت و خونریزی دانسته و بعضی هم خشونت را شرط اساسی ندانسته اند. آنچه تاکنون در کشورهای عربی اتفاق افتاده اگرچه هنوز با «دگرگونی اساسی» فاصله دارد و اگر کسی بخواهد با نگاه به این دستاوردها صحبت کند خواهد گفت انقلابی رخ نداده است ولی این نگاه درستی به تحولات یاد شده نیست چرا که در این کشورها ماجرا تازه شروع شده و مردم میدان را ترک نکرده اند. آنچه در چشم انداز ماجرا وجود دارد وقوع «تحول اساسی» در رژیم های یاد شده می باشد. این تحول اساسی چیست و چگونه واقع می شود. بعنوان مثال اگر در مصر، رژیم فعلی - که ریاستی است - برود و رژیمی پارلمانی - مجلس محور - روی کار بیاید و از سوی دیگر انتخابات واقعا آزاد برگزار شود، تحول اساسی به معنای انقلاب در ساختار نظام سیاسی مصر اتفاق افتاده چرا که ژریمی خودکامه رفته و رژیمی مردم محور روی کار آمده است. چنین رژیمی از نظر هویت نیز دگرگون خواهد شد چرا که انتخابات آزاد قطعا به پیروزی قاطع اسلام گراها منجر می شود و اسلام در محور و کانون قانون گذاری و اجرا قرار می گیرد. خب تا اینجا- بعنوان مثال- در مصر چه اتفاقی افتاده است؛ رأس نظام سیاسی برکنار شده و شورای عالی نظامی- هرچند منصوب رئیس جمهور معزول است- هیئتی از قضات و حقوقدان ها به رهبری «طارق البشری» تعیین کرده تا پیش نویس قانون اساسی جدید مصر را بر مبنای تغییر ساختار و انتقال قدرت از رئیس جمهور به مجلس را انجام دهد در همان حال این شورا اعلام کرده است که قطعا تا ماه سپتامبر- شهریور آینده- انتخابات آزاد را- که چاره ای جز آن نخواهد داشت- برگزار می کند. با این وصف چشم انداز مصر قطعا تحول اساسی است- که البته مصری ها باید مراقب توطئه ها هم باشند- اما این تحول در یک بستر زمانی شش ماه تا یک سال اتفاق خواهد افتاد پس باید به آمریکایی ها و اسرائیلی ها حق داد که می گویند در مصر جدید جایگاهی برای ما وجود ندارد. روزنامه عکاظ چند روز پیش فاش کرد حسنی مبارک یک روز پس از آنکه آمریکایی ها به او گفته بودند چاره ای جز کنار رفتن او وجود ندارد در مکالمه تلفنی با امیر امارات- که به او پیشنهاد سفر و اقامت در امارات را داده بود- با عصبانیت گفت: «آمریکایی ها احمق هستند و نمی دانند که اگر من کناره گیری کنم چه اتفاقی در مصر و در خاورمیانه می افتد.»
4- رژیم ایالات متحده هیچ کنترلی بر تحولات جهان عرب ندارد این در حالی است که گاهی وانمود می کند که سوار کار است ولی اظهارنظرهای ضد و نقیض مقامات این کشور نشان می دهد آمریکایی ها هرچند وقوع این تحولات را پیش بینی می کردند- که پیش بینی آن کار آسانی بود- ولی قادر نبودند برنامه ای برای مهار و یا منحرف کردن آن تنظیم نمایند. در شرایط کنونی هرچند آمریکایی ها روی تحولات این دو منطقه متمرکز شده اند ولی برنامه مشخصی هم ندارند و نمی توانند هم داشته باشند چرا که این انقلاب ها ماهیت ضد غربی دارند و از این رو به تناسب تحولات موضع می گیرند. یک گزارش قطعی بیانگر آن است که در روز سوم تظاهرات مردم در مصر- هشتم بهمن ماه- حسنی مبارک از آمریکا چهل وهشت ساعت فرصت می خواهد تا با کشتار وسیع به تظاهرات مردم خاتمه دهد و آمریکایی ها این اجازه را می دهند اما پس از چهل و هشت ساعت و به شهادت رساندن بیش از 300 نفر که جسد بعضی از آنها در حاشیه نیل پیدا شد، شعله های خشم مردم برافروخته تر شد و آمریکایی ها کانال را عوض کرده و روی جایگزینی عمر سلیمان تاکید کرده و خواستار گفت وگو شدند. به نظر می آید که آمریکا در شرایط فعلی دنبال کند کردن حرکت و خرید زمان باشد که البته این نیز محقق نمی شود.
تردیدی در این نیست که انقلاب های جهان عرب اسلامی است و به نتیجه مطلوب خود که تحول بنیادین در ساختارها و مناسبات داخلی و بین المللی این رژیم هاست، می رسد.
سعدالله زارعی
